هوش مصنوعی ایران در پیچ سیاست گذاری سه ضلع حکمرانی به توافق می رسند؟
شاه بلاگ: هوش مصنوعی در ایران اینروزها در پیچ سیاست گذاری قرار دارد. ستاد هوش مصنوعی زیرمجموعه دولت تشکیل شده و طرح ملی آن نیز به مجلس رسیده که در صورت تصویب، نیاز به ایجاد سازمانی جدید دارد!
به گزارش شاه بلاگ به نقل از مهر، در شرایطی که رقابتهای جهانی در هوش مصنوعی با سرعتی بی سابقه ادامه دارد، ایران نیز در تلاش است تا با بوجودآوردن نهادها و ساختارهای مناسب، جایگاه خودرا در این رقابت جهانی ارتقا و تثبیت کند. اما در این راه، تشکیل نهادهای مختلف با وظایف تا حدودی مشابه، همراه با نبود هماهنگی کامل، چالشی بزرگ در راه حکمرانی واحد و منسجم این فناوری حیاتی بوجود آورده است.
تشکیل ستاد هوش مصنوعی در دولت؛ معاونت علمی محور پیشبرد پروژه ها
در سالجاری، با تصویب و تشکیل «ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی» در دولت چهاردهم و برگزاری دو جلسه آن به ریاست دکتر عارف، هم زمان طرح ملی هوش مصنوعی نیز در راه بررسی در صحن علنی مجلس قرار گرفته است. هر دو ساختار در کوشش برای ساماندهی حکمرانی و توسعه هوش مصنوعی در کشور می باشند اما هم پوشانی وظایف و نبود سازوکار مشخص برای هماهنگی، نگرانی هایی در رابطه با موازی کاری و کاهش راندمان در اجرای سیاستها بوجود آورده است.
ستاد هوش مصنوعی به استناد سند ملی هوش مصنوعی مصوب هیات دولت، تشکیل شده و ماموریت دارد تا در ۱۴ حوزه کلیدی فعالیت کند. همچون این ماموریت ها می توان به گسترش زیرساخت ابری با ظرفیت پردازش بالا، ایجاد و توسعه بازارگاه داده و اطلاعات برای تحقق حکمرانی یکپارچه داده ها، طراحی و توسعه مدلهای زبانی بزرگ و کوچک بخصوص در چارچوب دستیارهای هوشمند، و همینطور تعمیق دانش و فناوری پایه هوش مصنوعی اشاره نمود و در امتداد همین ماموریت ها، تابحال پروژه هایی چون سکوی ملی هوش مصنوعی، طراحی دستیار هوش مصنوعی دستگاه ها و ایجاد و گسترش بازارگاه داده و اطلاعات در دستور کار دارد.
مصوبه قانونی سازمان هوش مصنوعی همچنان پابرجاست
از سوی دیگر، برمبنای طرح ملی هوش مصنوعی که ذیل سند ملی مصوب شورایعالی انقلاب فرهنگی تدوین شده و الان در مجلس شورای اسلامی درحال بررسی است، تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی به عنوان یک نهاد رسمی پیش بینی شده است. این سازمان پیشتر در دولت سیزدهم بوجود آمده بود، اما با شروع به کار دولت چهاردهم و تشکیل ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی، در عمل کنار گذاشته شد.
تناقض ساختاری در مدیریت هوش مصنوعی؛ بالاخره ستاد ملی یا سازمان مستقل؟
در این میان، یک تناقض ساختاری آشکار دیده می شود؛ در صورتیکه معاونت علمی ریاست جمهوری اعلام نموده کلیه امور در رابطه با هوش مصنوعی در کشور تحت نظارت ستاد قرار دارد، در مقابل، طرح ملی هوش مصنوعی سازمان ملی را مرجع علمی، فنی و راهبردی این حوزه معرفی می کند؛ نهادی که طبق طرح، وظیفه هدایت و سیاستگذاری کلان برای تمامی نهادها، ارکان حاکمیت و بخش های مختلف کشور را بر عهده خواهد داشت. همینطور مسئولیت هایی نظیر گسترش زیرساخت های پردازشی، الگوریتم ها و دادگان (دیتاست ها) و نمایندگی رسمی ایران در مجامع بین المللی در رابطه با هوش مصنوعی به سازمان ملی سپرده شده است.
مرور ماموریت های هر دو ساختار—ستاد هوش مصنوعی تشکیل شده در دولت و سازمان ملی پیش بینی شده در طرح مجلس—نشان می دهد که وظایف و اختیارات آنها به صورت قابل توجهی هم پوشانی دارد. این تداخل کارکردی، زنگ هشدار موازی کاری، تضاد نهادی و عدم تمرکز راهبردی را به صدا درآورده است. آن هم در شرایطی که سرعت تحولات جهانی در حوزه هوش مصنوعی، مستلزم وجود یک مرجع یگانه، هماهنگ و مقتدر در سطح ملی است.
طرح ملی هوش مصنوعی به صحن مجلس رسید
براساس آخرین اخبار اکنون گزارش تلفیقی کمیسیون های آموزش، تحقیقات و فناوری و صنایع و معادن پیرامون طرح ملی هوش مصنوعی جهت بررسی به صحن مجلس شورای اسلامی ارسال شده است. سیدجواد حسینی کیا نایب رییس کمیسیون صنایع و معادن مجلس در تشریح جزئیات دستور کار (یکشنبه ۱۶ شهریور ماه) کمیسیون صنایع و معادن مجلس، اظهار داشت: در این جلسه بررسی غائی طرح ملی هوش مصنوعی در دستور کار قرار داشت. اعضاء این کمیسیون گزارش کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس که به عنوان کمیسیون فرعی این طرح را مورد بررسی قرار داده بود را مورد مطالعه قرار دادند و موارد مطرح شده را به گزارش کمیسیون صنایع و معادن الحاق کردند.
اختلاف مجلس بر سر تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی؛ ضرورت یا بار مالی؟
مجلسی ها در رابطه با تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی یا ادامه فعالیت ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی دیدگاه های متفاوتی دارند. مصطفی طاهری، عضو کمیسیون صنایع و معادن و طراح طرح توسعه هوش مصنوعی، تشکیل سازمان ملی هوش مصنوعی به عنوان متولی فراقوه ای این حوزه را ضروری دانسته و تاکید کرده است که نبود چنین سازمانی موجب عملکرد جزیره ای دستگاه ها و کاهش سرعت پیشرفت کشور می شود. در مقابل، سخنگوی کمیسیون آموزش مجلس به طرح فعلی مجلس انتقاداتی را مطرح کرده است. او ضمن اشاره به مشکلات ساختاری آن گفته است: بررسی ها نشان میدهد طرح فعلی، با وجود کوشش های کمیسیون صنایع، دو مشکل اساسی دارد؛ نخست، ایجاد ساختار جدید با بار مالی سنگین که با اصل ۷۵ قانون اساسی و برنامه هفتم توسعه مغایرت دارد و دوم، عدم همخوانی طرح با نظر هیات وزیران که باید هرچه سریع تر اصلاح گردد.
چهار ماه بعد از وعده معاون علمی؛ خبری از اجماع نیست
۱۰ خردادماه ۱۴۰۴ (یعنی حدود ۴ ماه گذشته) حسین افشین، معاون علمی رییس جمهور، در جواب سوال خبرنگار مهر در رابطه با وضعیت بلاتکلیف ساختار حکمرانی حوزه هوش مصنوعی، وعده داد که تا یک ماه آینده، ساماندهی غائی این حوزه بوسیله سند ملی هوش مصنوعی، طرح ملی هوش مصنوعی و مصوبات مرتبط صورت خواهد گرفت. وی تاکید کرد که با تعیین فاکتورها و مکانیزم های مشخص و همکاری میان دستگاهها، می توان مسیر توسعه هوش مصنوعی را تسریع کرد.
افشین همینطور اعلام نمود که طرح ملی هوش مصنوعی و ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی نیازمند چکش کاری هستند و مقرر شده است موضوع در شورایعالی انقلاب فرهنگی مطرح شود تا به اجماع واحدی دست یابند. با این وجود، در بازه چهار ماهه بعد از این اظهارات، هنوز خبری از هماهنگی و اجماع رسمی در حوزه ساختار حکمرانی هوش مصنوعی منتشر نشده است و وضعیت همچنان نامشخص باقیمانده است.
طاهری نیا: مبنا مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی است
همین موضوع را از دبیر ستاد علم و فناوری شورایعالی انقلاب فرهنگی جویا شدیم و پرسیدیم در پی ادامه پیگیری طرح ملی هوش مصنوعی در مجلس و هم زمان، فعالیت ستاد مستقل در دولت، بالاخره مسئولیت حکمرانی و هماهنگی ساختاری در حوزه هوش مصنوعی با کدام نهاد خواهد بود؟ علی باقر طاهری نیا در پاسخ به این پرسش با تاکید بر اهمیت راهبری و ظرفیت سازی در این زمینه اظهار داشت: هوش مصنوعی یک موضوع چندوجهی و بسیار گسترده است که تمامی ابعاد زندگی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی را در بر می گیرد. به همین دلیل، ورود نهادهای مختلف به موضوع، از باب دغدغه مندی قابل تقدیر است، اما این تلاش ها باید به وحدت راهبری منجر شود.
وی اضافه کرد: کمتر موضوعی را می توان در حوزه فناوری مانند هوش مصنوعی یافت که همه ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، امنیتی و مسائلی از این دست را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین، ورود دستگاه های مختلف از باب دغدغه مندی قابل تحسین و تقدیر است؛ این نکته اول است. دبیر ستاد علم و فناوری شورایعالی انقلاب فرهنگی افزود: اما نکته دوم این است که در واقع شورایعالی انقلاب فرهنگی، در پیرو رهنمودهای حضرت آقا، خیلی زود و بموقع وارد این مورد شده و برای آن ساز و کار پیش بینی کرده و قانون مصوب کرده است. بنابرین آن چه مبنا است، مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی است.
طاهری نیا اشاره کرد: در این بین، مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی ظرفیت هایی دیده است که نیاز به قانون گذاری دارد و مبنای ورود مجلس به این مورد و تهیه طرح، در واقع تکمیل و به شکلی نگاشت نهادی و تقسیم کار مسئله هوش مصنوعی بوسیله قانون گذاری در مجلس است. ایشان سپس تصریح کرد که طرح مجلس شورای اسلامی مکمل و در طول سند ملی هوش مصنوعی است که از ارکان آن، سازمان ملی هوش مصنوعی است و سبب تقویت آن می شود. این طرح موجب پیش بینی تضامین لازم حقوقی برای اجرایی سازی این سند نیز می شود و بسیار باارزش است.
ستاد و سازمان هوش مصنوعی باید به یک نقطه واحد برسند
دبیر ستاد علم و فناوری شورایعالی انقلاب فرهنگی در رابطه با تشکیل ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی در دولت نیز توضیح داد و اظهار داشت: آن چه صورت گرفت در دولت این بود که دولت هم برای ورود سریع به موضوع هوش مصنوعی تدبیری اتخاذ نمود، آیین نامه ای را مصوب کرد، ستادی را در ذیل معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری پیش بینی نمود و کار را نیز شروع کرده است. ولی در نهایت این ها باید به یک نقطه برسد؛ این امور نمی تواند به شکل موازی و پراکنده ادامه یابد.
باید به یک وحدت فرماندهی برسیم
طاهری نیا بر این باور است که هر چند دستگاه های مختلفی در حوزه هوش مصنوعی فعال می باشند، اما باید به یک اراده واحد تبدیل و به یک وحدت فرماندهی منتهی شود تا امکانات و ظرفیتهای مادی، مالی و بخصوص سرمایه انسانی کشور تحت یک سیاست واحد به کار گرفته شود. آن چه برای شورایعالی انقلاب فرهنگی مهم می باشد، علاوه بر این که اجرای قانون یک تکلیف و از مهم ترین امور است، این است که ما در زمینه رقابت با رقبای منطقه ای و کوشش برای توسعه در بستر هوش مصنوعی، زمان را از دست ندهیم، امکانات را هدر ندهیم و بتوانیم متمرکز شویم روی آن چه در قانون مصوب شده است.
اگر طرح مجلس به تصویب برسد، باید در دستور کار دولت قرار گیرد
طاهری نیا ضمن بیان این مطلب که ظرفیتهای مادی، مالی، منابع مالی و سرمایه انسانی نخبگانی خودمان را در این جهت (توسعه فناوری هوش مصنوعی) به خدمت بگیریم، اشاره کرد: بنظر می رسد در صورتیکه طرح مجلس به تصویب برسد و غائی شود، آن طرح در امتداد سند ملی هوش مصنوعی خواهد بود و این دو مبنای کار قرار می گیرند و همین نیز در دستور کار دولت محترم قرار خواهد گرفت. موضع معاونت علمی در رابطه با ۲ سند ملی هوش مصنوعی؛ مکمل یکدیگر است اکنون دو سند ملی هوش مصنوعی در کشور وجود دارد نخست سندی که در دولت مصوب شده و دیگری سند شورایعالی انقلاب فرهنگی.
بهرامی رییس ستاد راهبری ستادهای اقتصاد دانش بنیان معاونت در نشست خبری که اخیراً و در شهریور ماه برگزار گردید، ضمن توضیح در رابطه با این دو سند آنها را مکمل یکدیگر عنوان نمود و اظهار داشت: این دو سند مکمل یکدیگرند؛ سند شورایعالی انقلاب فرهنگی به عنوان نهاد عالی سیاستگذاری علم، فناوری و فرهنگ کشور تصویب شده و مدیریت آن بر عهده شورا است، در صورتیکه سند مصوب هیات دولت مبنای تشکیل ستاد ملی هوش مصنوعی در معاونت علمی است و بیشتر سازمانهای دولتی و دولتی را در بر می گیرد. ستادی که در مجموعه معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری شکل گرفته، پیرو سند ملی هوش مصنوعی است که در هیات دولت به تصویب رسیده است.
بهرامی در ادامه بر این امر نیز تأکید کرده است که رییس جمهور نیز علاوه ریاست هیات دولت، ریاست شورایعالی انقلاب فرهنگی را نیز بر عهده دارند و بطور قطع در سطح عالی، موضوع اثرگذاری و کار آمدی این دو سند بشکل هماهنگ درحال بررسی و رصد است. در این بین، تکلیف مشخصی بر عهده معاونت علمی گذاشته شده و این معاونت، بدون خارج شدن از ماموریت های ذاتی خود، با قوت و قدرت، این مسیر را پیش می برد. هرچند سند شورایعالی انقلاب فرهنگی مدت ها قبل ابلاغ گردیده بود، اما در دوره جدید معاونت علمی بود که زیرساخت سکوی ملی هوش مصنوعی به وجود آمد و قدمهای اساسی برای بهره برداری کاربردی از این ظرفیت برداشته شد.
دولت بر چابک سازی ساختارها تأکید دارد؛ نگرانی از معضل ساختارهای جدید
محمدهادی زاهدی، استادیار دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی و رییس انجمن ملی هوش مصنوعی، در رابطه با وضعیت آینده ساختار حکمرانی هوش مصنوعی در ایران در گفتگو با خبرنگار مهر، به سند ملی هوش مصنوعی مصوب شورایعالی انقلاب فرهنگی اشاره نمود و اظهار داشت: شورایعالی انقلاب فرهنگی در سند خود بر تشکیل شورای راهبری هوش مصنوعی و سازمان ملی هوش مصنوعی تاکید دارد، در صورتیکه دولت بر چابک سازی ساختارها و ممانعت از ایجاد بروکراسی های اداری جدید تاکید می کند. این نگرانی وجود دارد که ایجاد ساختارهای تازه، بخصوص در حوزه نوآوری و فناوری، خود به یک معضل تبدیل گردد.
زاهدی اضافه کرد: در نظام تصمیم گیری کشور دو رویکرد متفاوت وجود دارد؛ کمیسیون صنایع مجلس بر ایجاد سازمانی مستقل با اختیارات کامل برای تنظیم گری حوزه هوش مصنوعی تاکید دارد که می تواند آموزش و پژوهش را نیز تحت پوشش قرار دهد، و با این وجود کمیسیون آموزش نیز به نقش این سازمان در توسعه آموزش و تحقیقات هوش مصنوعی توجه ویژه دارد. اما در مقابل، نگاه دولت و ستاد توسعه فناوری هوش مصنوعی بیشتر بسمت استمرار فعالیت ستاد و نقش تسهیل گر است. ستاد در عمل نمی تواند به حوزه اجرا ورود کند استادیار دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی در ادامه توضیح داد: ستادها به طور معمول در حوزه اجرا ورود نمی کنند و به طور عمده نقش سیاستگذاری دارند. اما مسئله اصلی این است که وقتی شرکتی محصول یا خدمتی در حوزه هوش مصنوعی تولید می کند، باید از نهاد مشخصی مجوز بگیرد و استانداردها تدوین شود در صورتیکه ستاد چنین وظایفی ندارد و توان اعطای مجوز را ندارد.
ستاد حفظ شود، سازمان ملی هوش مصنوعی هم ایجاد شود
زاهدی پیشنهاد کرد: گویی یک راهکار میانه مناسب باشد؛ یعنی حفظ ستاد برای سیاستگذاری و در کنار آن، ایجاد یک سازمان چابک و کوچک که وظیفه پیگیری اجرای مصوبات و مسایل اجرایی را بر عهده داشته باشد. این سازمان نباید ساختاری عریض و طویل داشته باشد، بلکه باید توانمند و مؤثر باشد. ستادها مصوبه هیات وزیران است و مصوبه قانونی ندارند رییس انجمن ملی هوش مصنوعی همینطور به اهمیت جایگاه قانونی در پیشبرد برنامه ها اشاره نمود و اظهار داشت: ستادهایی که در دولت شکل می گیرند، مصوبه قانونی ندارند و فقط مصوبات هیات وزیران محسوب می شوند. در مقابل، نهادهای قانون گذار مانند مجلس شورای اسلامی، شورایعالی انقلاب فرهنگی و شورایعالی فضای مجازی، مصوبات ملی و الزام آور دارند.
مصوبات ستادها ضمانت اجرایی ندارند
این کارشناس حوزه هوش مصنوعی تاکید کرد: بدون تصویب قانونی ملی، ستادهای دولتی نمی توانند نهادهای خارج از دولت را موظف به همکاری کنند. در صورتیکه حوزه هوش مصنوعی یک موضوع فرابخشی و ملی است که بخش های مختلف مانند قوه قضائیه، نیروهای مسلح و نهادهای غیردولتی را نیز شامل می شود. این تناقض موجب می شود مصوبات ستادها ضمانت اجرایی نداشته باشد و اگر نهادی از اجرای آنها خودداری کند، نمی توان آنرا ملزم کرد. به همین دلیل، وجود یک قانون بالادستی ضرورت دارد. او در آخر اشاره کرد: سند ملی هوش مصنوعی شورایعالی انقلاب فرهنگی و طرح ملی هوش مصنوعی مجلس که در دست بررسی می باشد، می تواند چنین جایگاهی ایجاد نماید و به ستاد نیز شأن ملی ببخشد تا بتواند موضوعات فرابخشی و فرادولتی را بشکل قانونی مدیریت کند.
دولت از لحاظ قانونی موظف به ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی است
مهدی شریعت زاده پژوهشگر و متخصص حوزه هوش مصنوعی و علوم کامپیوتر اما تأکید دارد که حتی اگر طرح ملی هوش مصنوعی در مجلس تصویب نشود، دولت موظف به ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی است. این کارشناس در گفت و گو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به اهمیت سند ملی هوش مصنوعی که به تصویب شورایعالی انقلاب فرهنگی رسیده، تاکید کرد: این سند از نظر جایگاه قانونی، بر مصوبات مجلس برتری دارد و بنابراین دولت موظف است به رغم تصویب طرح یا لایحه هوش مصنوعی در مجلس، سازمان ملی هوش مصنوعی را تشکیل دهد.
وی توضیح داد: طرح یا لایحه هوش مصنوعی در مجلس هر طور که جلو برود، موضوع اصلی قبل از آن وجود یک سند ملی است که شورایعالی انقلاب فرهنگی آنرا تصویب کرده است. این سند به لحاظ قانونی قدرت بالاتری نسبت به مصوبات مجلس دارد. حتی در روند اصلاح و بررسی طرح ملی هوش مصنوعی، تاکید شده که قانون غائی باید بطورکامل منطبق با سند ملی باشد.
پیش بینی ادغام ستاد و سازمان ملی هوش مصنوعی
پژوهشگر و متخصص حوزه هوش مصنوعی و علوم کامپیوتر در رابطه با نقش قانون در این زمینه اضافه کرد: وظیفه قانون در واقع تأیید و تکرار مفاد سند ملی است، به همراه اضافه کردن جزئیات تکمیلی و بروزرسانی ها. بدین سبب تمام نکات مثبت و منفی، ضعف ها و قوت های سند ملی باید در قانون نیز به شکل عیناً منعکس شود.
وی در رابطه با ستاد هوش مصنوعی که توسط دولت ایجاد شده، اظهار داشت: این ستاد بنا بر اختیار دولت تشکیل شده اما به سبب همپوشانی زیاد ماموریت ها و وظایف ستاد و سازمان، بسیار بعید است که هر دو به شکل مستقل و جداگانه به فعالیت ادامه دهند. پیش بینی بنده این است که احیانا در آینده نزدیک این دو ساختار ادغام خواهند شد. شریعت زاده اشاره کرد: طبق سند ملی هوش مصنوعی، این مجموعه باید مستقیماً زیر نظر رییس جمهور اداره شود و این مورد جای هیچ شک و شبهه ای ندارد.
در پایان...
این پرسش مطرح است که اکنون در میانه این ساختار دوگانه، فرماندهی واقعی هوش مصنوعی در کشور کجاست؟ و آیا می توان با دو نهاد هم عرض، به توسعه یکپارچه و آینده نگر در این زمینه حیاتی رسید؟ با وجود تلاش ها و طرح های مختلف برای ساماندهی حکمرانی هوش مصنوعی در ایران، وضعیت ساختار نهادی این حوزه همچنان مبهم باقیمانده است.
مشخص نیست که در صورت تصویب طرح ملی هوش مصنوعی و تشکیل سازمان ملی، این سازمان با ستاد توسعه فناوری و کاربرد هوش مصنوعی ادغام خواهد شد یا هر دو به صورت مستقل به فعالیت خود ادامه خواهند داد.
در حال حاضر ماموریت های ستاد توسعه فناوری و سازمان ملی هوش مصنوعی تا حد زیادی همپوشانی دارد و این مورد می تواند منجر به تداخل و موازی کاری در حوزه حکمرانی این فناوری شود. مگر این که ساختار سازمان ملی هوش مصنوعی به شکلی تعریف و بازبینی شود که ماموریت های متفاوت و مکملی نسبت به سایر نهادها داشته باشد تا از تداخل وظایف جلوگیری شود و هر دو نهاد بتوانند بشکل مؤثر و هماهنگ فعالیت کنند.
منبع: شاه بلاگ
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب